Сельскае жыццё ў развітых краінах

Сітавінаю здаецца, што над традыцыйнай ангельскай вёскай з яе царквой, карчмой і маляўнічымі пабудовамі час не ўладна, але прамысловая рэвалюцыя, распачатая ў канцы XVIII у., істотна змяніла жыццё сяла.

Калісьці сельскія абшчыны жылі адасоблена і самі задавальнялі ўсе свае запатрабаванні. Сялян кармілі апрацоўка зямлі і рамёствы. Калі еўрапейцы пачалі асвойваць новыя кантыненты, яны сяліліся гэтак жа, як абвыклі ў сябе хаты, у вёсках. Асноўнае насельніцтва пасёлка складалі сяляне і іх найманыя працаўнікі, тутака ж жылі кавалі, шынкары, служэбнікі царквы, а на чале сельскай абшчыны часта стаяў мясцовы абшарнік - зусім як у сярэднія стагоддзі, у эпоху феадалізму.

Амаль усе вёскі сённяшняй Ангельшчыны заснаваныя яшчэ да 1086 г., калі Вільгельм Заваёўнік вырабіў першы зямельны вопіс. І аж да XVIII стагоддзі, калі надышло час вялікіх змен, з стагоддзя ў стагоддзе жылі па даўніне. Нязменнаму ўкладу жыцця ў вялікай ступені спрыяла ізаляванасць ад вонкавага міру. На худым каняку або пары валоў па кепскай дарозе далёка не з'едзеш, таму і вытворчасць вялося не для ўсёй краіны і не на імпарт, а толькі для сябе і суседзяў.

Некаторыя рысы тыповыя для ўсіх сельскіх селішчаў, таму географы вылучылі два асноўных тыпу вясковага рассялення - паселішчы з кампактнай або бязладнай забудовай. У паселішчы з бязладнай забудовай падворка размешчаныя далёка сябар ад сябра. Так бывае тамака, дзе сяляне ставяць хаты не ў шэраг, а пасярод сваіх земляў або ўздоўж дарог. Кампактная забудова ўласцівая паселішчам, дзе жылыя хаты расходзяцца ад нейкага цэнтральнай кропкі: людзі сяліліся каля маста або блізу перакрыжаванняў дарог, або, як у рыбацкіх вёсачках, на беразе заліва. Нашы продкі, выбіраючы месца для селішча, заўсёды ўлічвалі рэльеф і іншыя прыродныя асаблівасці мясцовасці.

Дзе ўзнікалі вёскі?

У Еўропе і ва ўсім міры вёскі, як правіла, будаваліся поруч крыніц вады або на вяршынях грудоў, што палягчала абарону ад варожага ўварвання і ратавала ад шкодных выпарэнняў балот. Магчыма, найболей тыповыя еўрапейскія сёлы - гэта тыя, што разрасталіся вакол цэнтральнага пляца, тут (на адчыненай мясцовасці) збіраліся на сходы, рылі сажалку або студня, а са часам узводзілі царкву.

У XVIII у. пачаліся змены ў сельскім укладзе. Пад дзеяннем шэрагу фактараў былая адасобленасць і самадастатковасць вёсак стала адыходзіць у мінулае. У 1800 г. каля 20% насельніцтвы Ангельшчыны ўжо жыла ў гарадах (сёння гэты паказчык перавышае 90%). Урбанізацыя - т. е. рост гарадоў і гарадской выявы жыцця - ахапіла ўсе цяпер развітыя краіны, уключаючы досыць позна засвоеныя перасяленцамі з Еўропы Аўстралію, Канаду, Новую Зеландыю і Злучаныя Штаты Амерыкі.

Самой вялікай зменай на сяле было тое, што зямля перастала быць крыніцай прыбыткаў значнай часткі насельніцтва. З прыходам рацыянальных метадаў гаспадарання і сельгастэхнікі ўраджаі ўзраслі, а тысячы сялян перасталі хіліць спіну на палях.

Знікненне рамёстваў

З скарачэннем працоўных месцаў у сельскай гаспадарцы азначыўся спад і ў абслугоўвалых яго рамёствах. Некаторыя рамёствы наогул зніклі з-за прыходу новых тэхналогій. Раней на хаце ткалі палатно і майстравалі начынне, у сваім сяле варылі піва і вазілі збожжа на млын, зараз усё гэта сышло ў мінулае - або ў гарады. Ну, дзе цяпер натыкнешся на гамарню з кавалём на ўсе рукі майстрам? А вось майстэрняў па рамонце сельскагаспадарчай тэхнікі і механікаў у сельскай мясцовасці хоць адбаўляй.

Прамысловая рэвалюцыя прывяла таксама да значных паляпшэнняў у сферы транспарта і камунікацый. Дарогі сталі лепш, наладзілася рэгулярнае паведамленне з гарадамі, у сёлы сталі вазіць усё неабходнае, і на змену майстэрням вясковых умельцев дашлі крамы, дзе гандлявалі ўсім, чым быў багаты горад, і нават тым, што прывозілася з далёкіх краін.

Перасяленне ў гарады

З прычыны рэвалюцыйных змен у сельскай гаспадарцы сяляне масава пацягнуліся ў гарады, дзе іх чакала праца на вытворчасці або ў хутка якая расце сферы абслугоўвання. Спачатку гэтае перасяленне ахапіла Брытанію, Францыю, Бельгію і Нямеччыну, а затым і меней развітыя ў прамысловым стаўленні Грэцыю, Італію і Іспанію.

Зрэшты, на поўдні Еўропы людзям дагэтуль па душы сельскі ўклад, бо не так проста адарвацца ад роднай зямлі. Шматлікія едуць у гарады не на сталае жыхарства, а проста на заробкі, каб прахарчаваць пакінутую ў вёсцы сям'ю і сабраць запаветную суму на куплю ўласнага хаты з зямельным участкам. Менавіта аб гэтым мараць жыхары бедных вёсак на поўдні Італіі, цяглыя ў індустрыяльныя паўночныя раёны з надзеяй вярнуцца разбагацелымі. Але затым шматлікім пачынае падабацца гарадское жыццё, і пасля доўгіх дамаўленняў да іх пераязджае іх сельская радня.

Эміграцыя

Падзеі апошніх двух стагоддзяў прымусілі мільёны еўрапейскіх сялян шукаць шчасці ў далёкіх Амерыцы, Канадзе, Новай Зеландыі, Аўстраліі і Паўднёвай Афрыцы. Шматлікія абсоўваліся адразу ў партах, напрыклад, у Нью-Ёрку або Сіднэі. Іншым, наадварот, была бліжэй звыклае вясковае жыццё, і яны асвойвалі новыя землі, ствараючы селішчы разам са сваімі суайчыннікамі. Так паўсталі месцы кампактнага пражывання выхадцаў з Галандыі і Нямеччыны ў амерыканскім штаце Пенсільванія, шведаў - у Вісконсіне і нарвежцаў - у Мінесоце. Шматлікія ехалі за акіян, ратуючыся ад пераследаў за веравызнанне, і ў Новым Святле ўліваліся ў свае рэлігійныя абшчыны або жа стваралі іх. Так, сярод першых перасяленцаў у Новую Ангельшчыну апынулася нямала пурытан, у штаце Мэрыленд абгрунтаваліся каталікі, а ў Пенсільванію пацягнуліся квакеры.

У 1830-е гг. прыхільнікі Цэрквы Ісуса Хрыста Святых апошніх дзён, звычайна званыя мормонами, ратуючыся ад ганенняў, сышлі далёка на захад Амерыкі, у Юту, дзе заснавалі нямала селішчаў. Кожнае з іх забудоўвалася па выразным плане, з малельнай хатай, памяшканнем для збораў і школай у цэнтры. Першыя пасяленцы ў Ізраілі, засноўваючы т. н. кибуцы (сельскія кааператыўныя гаспадаркі), уладкоўваліся не меней дбайна, з улікам найноўшых метадаў сельскага будаўніцтва.

Паселішчы першапраходцаў

Тым не менш, у часы засваення новых земляў большасць населеных пунктаў развіваліся хаатычна. Спачатку сялянскія сем'і будавалі сялібы, а са часам у найболей зручным месцы вырастаў мястэчка, куды фермеры часта прыязджалі па сваіх надзённых справах.

Шматлікія буйныя гарады Амерыкі калісьці былі памежнымі паселішчамі, возводившимися ўздоўж рэк або чыгунак як часавыя прыстанкі для першапраходцаў на шляхі да необжитым тэрыторыям. Дзе-нідзе дагэтуль захаваліся пасёлкі золаташукальнікаў і шахцёраў, і некаторыя з іх захавалі сваё аблічча нязменным аж да нашых дзён: шырокая вуліца пасярэдзіне, падобныя сябар на сябра абкуродымленыя хацінкі ў адзін паверх, карчмы, крамачкі...

Сучасныя павевы

За апошнія 30 гадоў дзель гарадскога насельніцтва ў эканамічна развітых краінах яшчэ больш узрасла. У некаторых дзяржавах сельскія жыхары складаюць толькі малую крыху насельніцтва. Да прыкладу, па стане на пачатак 90-х, за межамі гарадоў (вялікіх і малых) пражывала толькі 8% брытанцаў, і ўсяго 2% працавала на зямлі. У ЗША у сельскай мясцовасці дагэтуль пражывае да 26% насельніцтвы, але на з/х сектар прыходзіцца не больш 2% працоўнай сілы.

Зрэшты, у апошнія гады азначылася і іншая тэндэнцыя. Шматлікіх гараджан расчараваў іх жыццёвы ўклад: яны прытаміліся ад цеснаты, забруджанасці гарадскога асяроддзя і злачыннасці і звяртаюць свае погляды ў бок прыродных ландшафтаў. Амаль у ўсіх ёсць машыны - так чаму жа не з'яжджаць на выходныя куды-небудзь далей, на чыстае паветра? Сярод аматараў загараднага жыцця ў Францыі асабліва папулярная прыморская Брэтань, у немцаў - лясісты Шварцвальд, а ў Ангельшчыне - Азёрны бок на северо-захадзе.

Плюсы і мінусы турызму. Як следства, цяга гараджан да вёсак стала крыніцай прыбыткаў для сельскіх жыхароў. З іншага боку, сельскі турызм паставіў пад пагрозу знішчэння дзікую прыроду ў найболей маляўнічых мясцовасцях. Да прыкладу, 11 нацыянальных запаведнікаў Ангельшчыны штогод наведваюць звыш 103 млн. турыстаў. Гэтак высокая папулярнасць лесапаркавых комплексаў моцна ўскладняе іх функцыянаванне і ахову. Тым не менш, паводле брытанскай статыстыкі, у Азёрным боку 30% насельніцтвы занятыя ў сферы турызму. Акрамя таго, развіццё гэтай галіны прынесла і іншыя выгоды: адрадзіліся традыцыйныя прыкладныя мастацтвы і здабычы, расце выпуск сувенірнай прадукцыі, а выручка ад турызму папаўняе мясцовыя бюджэты і фінансуе камунальныя службы, што, у сваю чаргу, падвышае ўзровень паслуг.

Экалагічныя праблемы

Аднак цалкам відавочна, што развіццё турызму ўскладніла жыццё фермераў. Натоўпы аматараў пешых шпацыраў вытоптваюць траву і тым самым павялічваюць эрозію глебы, водныя выгляды спорту непазбежна вядуць да забруджвання вадаёмаў, а прывалы і пікнікі на прыродзе не ідуць на карысць лясной флоры і фауне.

Іншыя змены ў вёсцы звязаныя з зменай структуры занятасці, асабліва з памяншэннем прамысловай вытворчасці, з'яўленнем вялікай колькасці вольнага часу, імкліва якая расце "аўтамабілізацыяй" насельніцтвы. Усе пералічаныя пераўтварэнні з'явіліся галоўнымі фактарамі перасоўвання шматлікіх гарадскіх жыхароў у сельскія раёны.

Маятниковые міграцыі

Не ўсё, аднак, гатовыя развітацца з гарадамі, дзе жыццё ўсёткі больш насычаная, можна проста купіць хатку ў вёсцы, кіламетрах у ста ад працы, і ездзіць туды і зваротна, марнуючы на дарогу 3-4 гадзіны ў дзень. Як вынік, не адна маляўнічая вёсачка ператварылася ў "спальны раён" для тых, хто працуе ў горадзе.

Іншыя гараджане на працягу працоўнага тыдня жывуць у сваіх гарадскіх кватэрах, а на выходныя і ў адпачынак ездзяць у набыты за горадам хата. Так робяць шматлікія немцы і шведы, а ў Канадзе ўвайшло ў моду ставіць далёка ў горах бярвеністыя зрубы ў старадаўнім стылі. Попыт гараджан на сельскія хаты непазбежна падвысіў кошты на загарадную нерухомасць, у выніку чаго хаты ў прывабнай сельскай мясцовасці становяцца мясцовым жыхарам не па кішэні. Сітавінай узнікаюць канфлікты і іншага роду: напрыклад, жыхары валійскай глыбінкі імкнуцца захаваць сваю мову і культуру і не вельмі-то радыя прышлым домаўладальнікам і дачнікам з іх абыякавасцю да мясцовых звычаяў.

Спакойная старасць

Адтоку жыхароў гарадоў у вёску таксама паспрыялі пенсіянеры. Калі ты ўсё жыццё жыл і працаваў у горадзе, то чаму жа на старасці гадоў не перабрацца ў месца цішэй і почище, напрыклад, туды, дзе раней адпачываў падчас адпачынку? У Брытаніі расце лік пажылых пар, якія купляюць хаты ў Іспаніі. А па тым боку Атлантыкі, у сонечнай Фларыдзе, ёсць цэлыя пасёлкі, дзе пераважная большасць жыхароў складаюць мужчыны і жанчыны пенсійнага веку. Як следства, у вёсках, па ісце, жывуць гараджане - альбо былыя (цяпер пенсіянеры), альбо якія працуюць у горадзе, а сапраўдны вясковы ўклад сустрэнеш няўжо што дзе-небудзь у глыбінцы, як мага далей ад цывілізацыі.

Вісяць замкі на дзвярах калісьці ажыўленых крам (прогорели, бо побач зараз супермаркет), не ходзяць аўтобусы (а навошта, калі амаль у ўсіх ёсць машыны?), зачыняюцца сельскія школы, і дзеткам прыходзіцца ездзіць на вучобу немаведама куды, а старым з карэнных жыхароў ці наўрад абыйсціся без дапамогі суседзяў і сваякоў... Старая вёска знікла, ды і вёскай яе зараз не назавеш: яна ўжо нават не гарадская ўскраіна і не прадмесце, а суцэль добраўпарадкаваны прыгарад.